Бұқаралық ақпарат құралдарында және инвестиция маңындағы ортада атом энергетикасының жандануы туралы айту үйреншікті болды. «Фукусима» атом электр станциясындағы апаттан кейін жаһандық атом өнеркәсібі шеттетіліп, оның негізгі артықшылықтарын: тұрақтылығы (өндіріс және өзіндік құн) мен экологиялылығын біртіндеп танудың ұзақ жолынан өтті. Соңғы уақытта қоғамдық және заң жүзінде тану (тұрақты қызмет түрлерін таксономияға енгізу) қаржылық танумен толықтырылды. Атом жобаларының құрылысына қаржы бөлуді қолдай бастады – бұл өте маңызды тренд.
Әрине, бұрын атомпромға ақша мүлдем бөлінбеген деп айтуға болмайды. Роберт Брайстың («Ұлт байлығы: электр энергиясы және әлемнің қажеттіліктері» кітабы) мәліметтері бойынша, 2020 жылы атом энергетикасы саласындағы стартаптар 381 миллион доллар көлемінде инвестиция алды, 2021 жылы – 3,4 миллиард доллар және бұл сандар өсуін жалғастырды. Сондай-ақ АҚШ инфрақұрылымына 1,2 триллион долларға инвестициялар туралы заңын еске түсіруге болады. Оның 6 млрд – іс жүзіндегі АЭС-тің пайдаланудан шығуын болдырмауға және 2,5 млрд жетілдірілген реакторлардың (2020 жылы орналастырылған) демонстрациялық бағдарламасына жұмсау көзделуде.
Дегенмен стартаптар – реттеуші мақұлдамаған қондырғылар. Пайдаланудан шығару – енгізу емес, бұл АҚШ-тағы жетілдірілген реакторлардың жобалары. Бұл басым көпшілігі әлі реттеушінің қолдауын алмаған сондай стартаптар. Сондықтан өте маңызды кезең — бұл, әсіресе айтарлықтай инвестицияларды қажет ететін жоғары қуатты реакторлары бар АЭС құрылысына ақша бөлу. МАГАТЭ және WNA басшылары Рафаэль Гросси мен Бильбао-и-Леонның өзі соңғы бірнеше жылда дәл осылай дейді.
Өздерінің көміртексіз және сенімді атом қуатын сақтауға және дамытуға мүдделі мемлекеттер атом жобаларын қаржыландыруға үлкен қаражат бөле бастады.
Атом энергетикасына инвестициялар бойынша көшбасшылар – Ресей мен Қытай. Қытай – үй құрылысында, Ресей халықаралық деңгейде көш бастап тұр. Қаржыландыруға көмектесу – Росатом болашақ келісімшарттарды талқылай отырып, өз тұтынушыларына ұсынатын нұсқалардың бірі. Сонымен қатар атом жобаларын қаржыландыру үшін Росатом және оған кіретін ұйымдар коммерциялық банктерден «жасыл» несиелер тартады.
Бірақ бірте-бірте басқа елдерде атом жобалары ақша ала бастайды. Соңғы бірнеше мысалдарды келтірейік.
Франция Президентінің кеңсесі наурыз айында мемлекет елдегі АЭС паркіне иелік ететін EDF компаниясына алты реактор құрылысы құнының кем дегенде жартысын жабатын субсидияланған несие беруге келіскені туралы хабарлама жариялады. Қаржыландыруға қатысты мәселелер алдағы бірнеше аптада шешілуі керек. Содан кейін құжаттар мақұлдау үшін Еурокомиссияға жіберіледі.
Франция президенті Эммануэль Макрон жаңа реакторлар сериясын салу жоспарын 2022 жылдың ақпан айының басында жариялады. Содан кейін бұқаралық ақпарат құралдарында тағы сегіз блок салу нұсқасымен EPR2 реакторлары бар алты блоктан тұратын серия туралы айтылды. Жаңа блоктар пайдаланудан шығарылатындарды ішінара алмастырып, Француз атом электр станцияларының жиынтық белгіленген қуатын арттыруы керек.
2022 жылы алты блокқа кететін шығын шамамен 50 миллиард еуроға бағаланды. 2024 жылдың наурыз айында дереккөзге сілтеме жасай отырып, Француз БАҚ 67,4 миллиард еуро туралы хабарлады. Алайда бұл сан одан да жоғары болуы мүмкін. 2023 жылғы қарашадағы EDF мәліметтері бойынша, Flamanville-3 блогын салуға жұмсалған жалпы шығындар 22,6 миллиард еуроға бағаланды. Flamanville-3‑-‑Франциядағы ХХІ ғасырда салынған жалғыз блок, оны шығындар бойынша бенчмарк деп санауға болады.
Ел Президенті Анджей Дуда Помераниядағы «Люблятово-Копалино» алаңында елдегі алғашқы атом электр станциясының құрылысына 60 миллиард алтын (14,4 миллиард еуро) бөлінгені туралы Заңға қол қойды. Бұған дейін осы жылдың қаңтарында қаржыландыруды ел үкіметі қолдап, ақпан айында парламент мақұлдады.
Заң құрылысқа жауапты Polskie Elektrownie Jądrowe (PEJ) мемлекеттік компаниясын капиталдандырудың 30% жабуды қарастырады. Тағы 70 % сыртқы көздер есебінен тарту көзделіп отыр. Осылайша, тартылған инвестициялардың жалпы сомасы 48 миллиард еуроны құрауы керек.
2024 жылғы желтоқсаннан бастап жоба Еурокомиссияның мақұлдауында жатыр. PEJ Westinghouse және Bechtel Консорциумы – бас мердігерімен келіссөздер жүргізуде. Бірінші блоктың құрылысы 2026 жылы басталады деп күтілуде, ал 2033 жылы станция алғашқы электр қуатын береді.
Үндістан аз қуатқа баса назар аударды. 2025 жылға арналған ел бюджетінде шағын модульдік реакторлары бар аз қуатты атом станцияларын жобалау және орналастыру үшін шамамен 2,5 миллиард доллар қарастырылған. Үндістанның Атом энергиясы департаменті қуаты 200 МВт BSMR-200 реакторының жобасын әзірлеуде. Бұл – табиғи айналымы бар ауыр су реакторы (PHWR), ол төмен байытылған уранмен жұмыс істейді деп болжануда. BSMR тұжырымдамалық жобасы аяқталды және бекіту сатысында тұр. Құрылыстың күтілетін уақыты – жоба бекітілген сәттен бастап 60-72 ай. Сондай-ақ Үндістан қуаты 55 МВт болатын сондай типтегі реактордың жобасын әзірлеуде. 2033 жылы Үндістанда өз жобаларында қуаты аз реакторлары бар кем дегенде бес блок іске қосылады деп жоспарлануда.
Сонымен қатар, Үндістан үлкен атом электр станцияларын салу бағдарламасын жалғастыруда. Осы жылдың ақпан айында елдің қаржы министрі Нирмала Ситхараман Үндістан үкіметінің 2047 жылға қарай АЭС-тің жиынтық белгіленген қуатын 100 ГВт-қа дейін ұлғайту жоспарын растады (қазір ол 7,55 ГВт). Жалпы қуаты 4,7 ГВт болатын алты блок салынуда. Олардың төртеуі – ресейлік дизайндағы ВВЭР-1000 реакторлары бар «Куданкулам» атом электр станциясының екінші және үшінші кезектегі блоктары. Ресей мен Үндістан тараптары Үндістандағы жаңа алаңдағы алты қуаты үлкен блоктың құрылысын, сондай-ақ қуаты аз атом станциясын талқылауда.
Энергетика министрлігі наурыз айында бір блокты Palisade атом электр станциясын қайта іске қосу жобасына 1,52 миллиард долларға дейін сомада банктік кепілдіктен 56,8 миллион доллар төледі. Қуаты 800 МВт блок 2022 жылдың мамырында тоқтатылды, оны Holtec International компаниясы сатып алды. Бастапқыда компания блокты пайдаланудан шығармақ болды, бірақ содан кейін оны қайта іске қосуды шешті. Несиелік кепілдік бойынша наурыз айындағы төлем екінші болып табылады. Біріншісі өткен жылдың қыркүйегінде өтті.
Компаниялар инвестицияның басқа түрлерін табады. Мысалы, осы жылдың наурыз айында шағын модульдік реакторларды әзірлеуші Британдық Rolls-Royce компаниясының 20% сатып алу келісімін жапқан Чех энергетикалық компаниясы. Чехия Премьері Петр Фиаланың айтуынша, инвестициялар «бірнеше жүз миллион фунт стерлингті» құрады. Биылғы жылы ČEZ және Rolls-Royce бірінші энергоблокты жеткізу келісімшартының шарттарын талқылауға ниетті. Жалпы, компаниялар жиынтық қуаты 3 ГВт-қа дейін ҚААС орналастыруды жоспарлап отыр. Сондай-ақ, ČEZ басқа елдерде Британдық ҚААС орналастыруға қатысуға ниетті. Осылайша, егер жоба «темірде» жүзеге асырылатын болса, мәміле Rolls-Royce-тің – Чехияның электр энергетикалық нарығына шығуын, ал ČEZ – чех және шетелдік ҚААС үшін компоненттерді жеткізуді қамтамасыз етеді.
Тағы бір нұсқа — компаниялардың қоғамдық алаңдар арқылы ақша көтеруі. Сонымен, Оңтүстік Кореяның Korea Hydro & Nuclear Power Co (KHNP) осы жылдың наурыз айының басында 1,2 миллиард Гонконг долларына ($ 154 миллион) «жасыл» облигациялар шығарды. Компания түскен қаражатты атом электр станцияларымен байланысты зерттеулер мен әзірлемелерді қаржыландыруға, сондай-ақ атом электр станцияларының қауіпсіздігін арттыруға бағыттауға ниетті. Компания «жасыл» облигацияларды орналастыру арқылы атом жобаларына біршама төмен мөлшерлемелермен қаражат тарта алатынын айтты.
Атом энергетикасына инвестицияның бұл түрін технологиялық компаниялар жақтады. Microsoft, Google және Amazon өткен жылдың күзінде деректер өңдеу орталықтарына электр энергиясын жеткізу үшін атом электр станцияларының операторларымен және әзірлеушілерімен мәмілелер жасады. Google Kairos Power, Amazon-мен – X-Energy-мен келісімге келді. Microsoft стартаптарға емес, «Три-Майл-Айленд» атом электр станциясының тоқтатылған блогының жұмысын қалпына келтіруге бәс тігуде (Constellation Energy компаниясына тиесілі).
Біз атом энергетикасындағы ірі жобаларды қаржыландырудың бірнеше түрін ғана келтірдік. Канада үкіметінің төрт жыл ішінде 304 канадалық долларға ($212 миллион) дейін сомаға қуаты 1000 МВт Candu monark жаңа ауыр су реакторының жобасын әзірлеуді қаржыландыруы сияқты біршама ұсақ жобалар бар.
Кейбір инвестицияларды әлі бекіту керек. Оңтүстік Африка Республикасының бюджетінде Пелиндабта көп мақсатты реактор құрылысына 1,2 миллиард ранд (шамамен $66 миллион) қарастырылған. Бюджетті парламент бекітуі керек. Шынында ақша жеткіліксіз. Үкіметтің міндеті – жетіспейтін ақшаны ғана емес, технологияны да қамтамасыз ететін серіктестерді табу.
Наурыз айының соңында Швеция үкіметі атом энергетикасына инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы заң жобасын ел парламентіне енгізді. Әңгіме жиынтық электр қуаты 5 ГВт төрт атом энергоблогын жобалауға, құрылысын дайындауға, жабдықтауға және сынауға төмендетілген мөлшерлемелер бойынша мемлекеттік кредиттер беру, сондай-ақ баға айырмасына келісімшарттар негізінде баға белгілеу тетігін пайдалану туралы болып отыр. Бюджеттік кредиттеу 2026 жылға арналған бюджет жобасына кіреді деп болжануда. 1 тамыздан бастап мүдделі құрылымдар жаңа блоктар құрылысына өтініш бере алады. Болашақ жеткізілімдердің бағасын өтініш беруші мен үкімет арасындағы келіссөздерде келісу жоспарлануда.
Бельгияда Doel АЭС №4 және Tihange АЭС №3 блоктарын пайдалануды ұзарту сияқты күрделі құрылымды жобалар бар. Қаржыландыру Еlectrabel компаниясының бір бөлігін мемлекет меншігіне айналдыруды, энергетикалық компаниядан ПЯО-мен жұмыс істеу бойынша міндеттемелерді Бельгия мемлекетіне беруді және төлемдерді қамтиды.
Өзінің көміртексіз және сенімді атом қуатын сақтауға және дамытуға мүдделі мемлекеттер блоктардың құрылысын қаржыландыруға, ұзартуға және тіпті қайта пайдалануға беруге үлкен қаражат бөле бастады.
Қаржыландырудың ең көп таралған түрі – жеңілдетілген шарттар бойынша мемлекеттік несиелер немесе үкіметтік несие кепілдіктері.
Сонымен қатар баға айырмашылығына арналған тариф формасы да кең таралған, бұл үкімет пен энергетикалық компания электр энергиясын жеткізу тарифін келісетінін білдіреді. Егер нарықта баға тарифтен төмен болса, үкімет компанияға қосымша ақы төлейді, егер жоғары болса – керісінше.
Компаниялар электр энергиясын жеткізуді үлестік, қарыздық қаржыландыру нысандарын немесе ұзақ мерзімді келісімшарттарының нысанын пайдаланады. Бұл атом генерациясының ядролық отын бағасының өзгеруіне жоғары тұрақтылығы арқасында мүмкін болады.
Ең таңғаларлығы: функцияларының бірі – жобаларды, соның ішінде энергетикалық жобаларды қаржыландыру болып табылатын банктер атом энергетикасына инвестиция салатын ұйымдардың қатарына кірмейді. Иә, өткен жылғы қыркүйекте 14 банк 2050 жылға қарай атом қуатын үш есеге арттыруды қолдады. Бірақ әзірге олардың атом электр станциясын салуға бөлген несиелері туралы жаңалықтар жоқ. Иә, МАГАТЭ басшысы Рафаэль Гросси Дүниежүзілік Банктің атом энергетикасын қаржыландыруға негізсіз тыйым салуын жою жолындағы ілгерілеуді құптады. Бірақ «прогресс жолда» және қолдау білдіру – бұл қол қойылған келісімшарттар емес және станцияларды нақты жобалайтын, салатын, іске қосатын және басқаратын адамдардың шоттарына түскен ақша емес.
Сондықтан атом энергетикасына инвестициялардың бұлғауышы ақыры орнынан жылжыды деп айтуға болады. Бірақ әзірге ол тек айналып тұр.
