Uluslararası Enerji Ajansı (IEA) temmuz ayında, bir dizi temiz enerji üretimi ve depolama teknolojisi ile elektrikli araçlar için gerekli olan minerallere yönelik başlıca pazar eğilimlerini özetleyen Kritik Mineraller Pazar İncelemesi 2023 raporunu yayınladı. Rusya temiz enerji pazarının önemli bir oyuncusu olan Rosatom, bu eğilimleri takip ederek sürdürülebilir tedarik için önlemler alıyor, arama ve madencilikten enerji depolama sistemleri, elektrikli araçlar ve rüzgâr türbinleri gibi nihai ürünlere kadar uzanan teknoloji zincirleri geliştiriyor.

Küresel görünüm

IEA raporuna göre, 2017’den 2022’ye kadar olan beş yıllık dönemde enerji sektöründeki lityum talebinde üç kat, kobalt talebinde %70 ve nikel talebinde %40’lık artış oldu. Örneğin 2022’de elektrikli araç satışları 2021’e kıyasla %60 artarak 10 milyon araca ulaştı. Bu yıl %30’luk bir artışın olması ve sayının 13 milyon araca ulaşması bekleniyor. 2022’de bir önceki yıla göre %20 azalarak 75 GW’a gerilemiş olsa da rüzgâr kapasitesi ilavelerinin bu yıl %70 artarak 120 GW’ın üzerine çıkacağı tahmin ediliyor.

Artan talep, fiyatları ve üretim artışını tetikledi, böylece yeni enerji sektörleri (güneş, rüzgâr, depolama ve elektrikli araçlar) için hayati önem taşıyan mineraller pazarı beş yılda iki katına çıkarak 2022 yılında 320 milyar ABD dolarına ulaştı. Tek tek mineraller açısından bakıldığında, lityum pazarı 6,7 kat, nadir toprak elementleri 2,5 kat, nikel 3,1 kat ve kobalt 1,9 kat büyüdü.

Lityum üretimi 2017’de yaklaşık 45 bin tondan 2022’de yaklaşık 130 bin tona çıkarken, temiz enerji sektörlerinin payı %30’dan %56’ya yükseldi. Nikel üretimi yaklaşık 2,1 milyon tondan yaklaşık 3 milyon tona yükselirken, temiz enerjinin bu miktardaki payı %6’dan %16’ya çıktı. Kobalt üretimi 100 bin tondan 170 bin tona çıkarken, temiz enerji sektörlerinin payı %14’ten %40’a çıktı.

2023’te birçok madenin fiyatı düşmüş olsa da bazıları 2010’ların ikinci yarısındaki ortalama seviyelerinin üzerinde kaldı. Bu durum en çok da lityumda görüldü. Lityumun 2016-2020 ortalama fiyatı ton başına 20 bin ABD dolarının altındayken, geçen yılın sonlarında lityum karbonatın ton başına fiyatı 70 bin ABD dolarına yaklaştı. Lityumun 2023’ün ikinci çeyreğindeki fiyatı ise ton başına 40 bin ila 50 bin ABD doları aralığında seyretti.

İstikrarsızlıkla mücadele eden hükümetler ve şirketler arzı mümkün olduğunca güvenilir hale getirmeye çabalıyor.

Raporda, “Yeterli ve sürdürülebilir mineral tedarikinin sağlanması için politika müdahalelerine ihtiyaç duyulduğu giderek daha fazla kabul görmektedir” ifadeleri yer alıyor.  Geçtiğimiz birkaç yıl içinde, yeni enerji üretimi ve depolama teknolojileri için mineral üretimi ve tedarikine yönelik yatırımları sağlamak ve belirli ihracat ve ithalat kısıtlamaları getirmek amacıyla dünya çapında 100’den fazla politika ve düzenleme yürürlüğe koyuldu.

Bu tür minerallere yapılan yatırım 2021’de 2020’ye kıyasla %20 ve 2022’de 2021’e kıyasla %30 arttı. Raporda şu ifadelere yer veriliyor: “Enerji geçişinde kullanılan minerallerin geliştirilmesinde önemli bir yere sahip 20 büyük madencilik şirketinin yatırım seviyelerine ilişkin detaylı analizimiz, temiz enerjinin yaygınlaştırılmasının arkasındaki güçlü ivmenin etkisiyle kritik minerallere yönelik sermaye harcamalarında büyük artış olduğunu gösteriyor.” Keşif harcamaları da bir önceki yıla göre %20 arttı ve bu büyümenin büyük kısmını lityum oluşturdu. Segmentin liderleri Avustralya ve Kanada olurken, Brezilya ve Afrika ülkeleri de arama harcamalarında artış kaydetti.

Rusya

Geçtiğimiz birkaç yıl içinde Rusya, elektrikli araç segmentini geliştirme ve yeni enerji üretimi ve depolama teknolojileri için hayati önem taşıyan minerallerin güvenilir tedarikini sağlama yönündeki çabalarını büyük oranda yoğunlaştırdı. Rus hükümeti 2020 yılında, diğer elementlerin yanı sıra nadir toprak elementlerinin (NTEler) tedarikine ilişkin Yeni Malzeme ve Maddeler Teknolojisi Yol Haritasını onayladı. Yol haritası 2022 yılında güncellendi. Hükümet ayrıca 2021 yılında Elektrikli Araç Teknolojisini Geliştirme Programı 2030’u kabul etti.

Yeni Malzeme ve Maddeler Teknolojisi Yol Haritası kapsamındaki NTE hedeflerinin gerçekleştirilmesinden sorumlu olan Rus nükleer şirketi Rosatom aynı zamanda hem güç hem de elektrikli araç uygulamaları için Rusya enerji depolama sistemleri pazarında ve rüzgâr enerjisi pazarında da önemli bir oyuncu. Rosatom, bu pazarlarda dikey üretim ve teknoloji zincirleri oluşturmak için gerekli yetkinliklerini geliştirmek amacıyla çalışmalarını sürdürüyor.

Rusya, yeni enerji üretimi ve depolama teknolojileri için gerekli pek çok mineral konusunda kendi kendine yetiyor. Özellikle, önemli bir küresel nikel madencisi olan Rusya merkezli Nornickel, aynı zamanda temiz enerji segmenti için gerekli olan kobalt, bakır ve platin grubu metalleri de üretiyor. Bir başka Rus şirketi olan RUSAL, küresel alüminyum pazarında önemli bir oyuncu. Birçok Rus şirketi bakır üretiyor. Ülke ayrıca gübre uygulamaları için büyük ölçekte çıkarılan ve elektrikli araçlar için lityum demir fosfat pillerde de kullanılabilen fosfatlar açısından da zengin.

Rusya’nın şu ana kadar yerli bir lityum üretimi bulunmasa da bu sorun çözülmeye çalışılıyor. Şubat ayında, Nornickel ve Rosatom’un ortak girişimi olan Polar Lithium, Kolmozerskoye lityum yatağı için bir madencilik lisansı aldı. Üretimin 2029 yılında başlaması planlanıyor. Rezerv tahminlerinin 2024 yılı sonuna kadar netleşmesi bekleniyor. Ön tahminlere göre, yatak yılda 1,96 milyon ton cevher üretecek. Bu, 45 bin ton lityum karbonat ve hidroksite eşdeğer. Söz konusu miktar Rusya’nın ihtiyacını karşılamaya yetecek ve geriye ihracat için daha fazlası kalacak.

Rosatom lityum alanında da yabancı ortaklıklar kuruyor. Bültenin son sayısında Rosatom’un iştiraki Uranium One Group ile Bolivya devlet şirketi Yacimientos de Litio Bolivianos’un Salar de Pastos Grandes’te 25 bin tonluk bir lityum karbonat üretim tesisi kurmak için 600 milyon dolarlık bir çerçeve anlaşma imzaladığından bahsedilmişti.

Rosatom ayrıca NTE segmentinde kapsama alanını da genişletiyor. Mayıs ayında Rus devlet şirketi, titanyum ve bileşikleri, tantal, niyobyum ve hafif NTE’lerin üretimi için bir kaynak malzeme olan loparit konsantresi üreticisi Lovozersky GOK’u satın aldı. Rusya’nın tek loparit konsantresi üreticisi olan Lovozersky GOK tarafından üretilen loparit konsantresi, Solikamsk Magnezyum Fabrikasında işleniyor. Rusya Devlet Başkanı’nın kararnamesine göre fabrikanın hisseleri de Rosatom’a devredilecek.

Rosatom, mineral kaynaklarını güvence altına almanın yanı sıra üretilen bileşen yelpazesini de genişletiyor. Örneğin Rosatom’un yakıt bölümü TVEL, Glazov’da (Udmurtya Bölgesi) büyük ölçekli kalıcı nadir toprak mıknatıslar (neodimyum) üretmeyi planlıyor. Söz konusu mıktanıs, rüzgâr türbinleri için elektrik motorları ve jeneratörlerinin önemli bir bileşeni olma özelliği taşıyor. Şirketin 2028 yılına kadar 1000 tonun üzerinde neodimyum-demir-bor mıknatıs üretmesi bekleniyor. Üretimin 2030’dan sonra 3 bin tona kadar çıkarılması mümkün. Rusatom MetalTech (TVEL’in bir parçası) CEO’su Andrey Andrianov, Udmurtia Hükümeti ile imzalanan anlaşmayla ilgili olarak şunları söyledi: “Otomotiv ve havacılık endüstrilerinden elektronik uygulamalara ve güçlü jeneratörlere kadar Rus ekonomisinin gelişen sektörlerini kapsayacak şekilde nadir toprak mıknatıs pazarının yeni segmentlerine girmeyi planlıyoruz.”

Rosatom, Rusya’da yeni rüzgâr üretim kapasitesinin inşasında lider konumunda bulunuyor. Rüzgâr enerjisi bölümü NovaWind, bugüne kadar 940 MW yeni rüzgâr kapasitesinin eklenmesini sağladı, 2027 yılına kadar toplamda yaklaşık 1,7 GW yeni kapasite devreye alınacak. NovaWind, rüzgâr türbinleri için parça ve bileşenler üretiyor ve mıknatıslara ek olarak türbin kanatları üretimine başlamayı planlıyor.

Rosatom ayrıca akümülatör üretimi konusunda da çalışıyor. TVEL’in iştiraki RENERA, Kaliningrad’da, yıllık 4 GWh kapasiteli pil hücreleri üretmek için yakında bir lityum iyon pil fabrikası inşa etmeye başlayacak. Proje haziran ayında resmi onay aldı. RENERA önümüzdeki aylarda inşaat çalışmalarına başlayacak ve sahadaki hazırlıklar tamamlanmış olacak. Lityum iyon pil fabrikasının 2025 yılında devreye girmesi ve onu benzer fabrikaların izlemesi bekleniyor.

RENERA halihazırda Moskova’da bir batarya montaj tesisi işletiyor ve Saint Petersburg’da faaliyet gösteren artırılmış seyahat menzilli troleybüsler gibi toplu taşıma uygulamaları için enerji depolama sistemleri tedarik ediyor.

RENERA ayrıca Rus yapımı elektrikli otomobil Atom için de batarya tedarik edecek. Akümülatörlere ek olarak Rosatom mühendisleri bu araç için nispeten ucuz ve güvenilir bir motor geliştiriyor. Mühendisler en başından beri, diğer elektrikli araç modelleri için geniş bir motor yelpazesi oluşturmak üzere modifiye edilebilirlik özelliği sağladılar. Atom’un 500 kilometrelik bir seyahat menziline sahip olması ve soğuk Rus iklimine adapte edilmesi bekleniyor.

Elektrikli araç teknolojisi iyi geliştirilmiş bir şarj altyapısı gerektirdiğinden, şarj istasyonları da Rosatom’un ilgi odağında. Elektrik enerjisi bölümü RosEnergoAtom, ilk olarak milyondan fazla şehri ve Moskova ile Saint Petersburg’u birbirine bağlayan otoyollar gibi büyük otoyolları kapsayacak bir elektrikli şarj istasyonları zinciri kurmayı planlıyor. Finam Management şirketinin önde gelen uzmanlarından Dmitry Baranov konuyla ilgili olarak şunları belirtti: “Rusya, 2024 yılına kadar, bir aracı 20 dakikada tamamen şarj eden yaklaşık 3 bin hızlı şarj istasyonu da dahil olmak üzere en az 9 bin 400 şarj istasyonunu faaliyete geçirmeyi planlıyor. Rosatom’un planlarının hayata geçirilmesi, şirketi pazar lideri haline getirecek ve yerel elektrikli araç teknolojisinin altyapısının gelişimine katkıda bulunacak.”

Baranov’a göre elektrikli otomobillerin sayısının artması, yeni markaların piyasaya sürülmesi, tüketicilerin ilgisinin artması ve elektrikli araç şarj ve servis altyapısının genişlemesiyle Rusya’da elektrikli araç teknolojisi segmenti istikrarlı bir şekilde gelişiyor. Rusya Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından hazırlanan iyimser senaryoya göre elektrikli araçlar 2030 yılına kadar pazarın %15’ini oluşturacak.

Son olarak Rosatom, batarya geri dönüşüm işine de girmeyi planlıyor. Bu amaçla, Rus devlet şirketi bir batarya geri dönüşüm tesisi kurmak için proje başlattı. Halihazırda mühendislik tasarım çalışmaları devam ediyor ve saha inceleme sonuçları düzenleyici kurum tarafından inceleniyor.

Yukarıdaki kısa genel bakış, Rosatom’un yeni enerji üretimi ve depolama teknolojisinin birçok segmentine dahil olduğunu ve elektrikli araç segmentinde dikey bir teknoloji zinciri oluşturma niyetini ortaya koyuyor. Rosatom, uzmanlık ve teknolojik bilgi edinerek Rusya’nın teknolojik bakımdan egemen olmasını sağlıyor ve yüksek teknoloji ihracatı için sağlam bir temel atıyor.